Το σύνδρομο του απατεώνα αποτελεί έναν ψυχολογικό όρο, ο οποίος αναφέρεται σε ένα πρότυπο συμπεριφοράς, σύμφωνα με το οποίο, οι άνθρωποι (ακόμη και εκείνοι με επαρκείς εξωτερικές ενδείξεις επιτυχίας) αμφισβητούν τις ικανότητες τους και βιώνουν επίμονο φόβο να εκτεθούν, νιώθοντας πως θα εξαπατήσουν.
Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει παρόμοια ποσοστά με αυτά της εργασιακής εξάντλησης (burnout).
Ειδικότερα σε επαγγελματίες του κλάδου υγείας, το φαινόμενο τείνει να είναι περισσότερο έντονο.
Το σύνδρομο του απατεώνα
“Το σύνδρομο του απατεώνα παρουσιάζει ομοιότητες περισσότερο με μία προσωπική πρόκληση, έναν προσωπικό αγώνα αξίας και διαπραγμάτευσης με τον εαυτό.
Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο τρόπος με τον οποίο το άτομο τοποθετεί τον εαυτό του, σε σχέση με μία ενδεχόμενη αποτυχία ή επιτυχία”, αναφέρει η Βασιλεία Χρηστάκη, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, προσθέτοντας:
“Για παράδειγμα, τα άτομα που πλήττονται συχνότερα από το σύνδρομο, πιστεύουν ότι οι επιτυχίες τους οφείλονται περισσότερο σε εξωτερικούς παράγοντες και δεν αισθάνονται άξια αναγνώρισης και επιβράβευσης“.
Αποδίδουν δηλαδή την επιτυχία σε κάποιο τυχαίο γεγονός, παρόλο που μπορεί ακόμα και μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων να τους συγχαίρει για τα επιτεύγματα τους, ή να τυγχάνουν ευρείας αποδοχής και θαυμασμού.
Τελειομανία και σύνδρομο απατεώνα
Πολλές φορές πίσω από το σύνδρομο του απατεώνα μπορεί να κρύβεται ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα, η τελειομανία.
Οι τελειομανείς τείνουν να πιστεύουν ότι πρέπει ή θα μπορούσαν να έχουν πράξει καλύτερα ή δίνουν περισσότερη σημασία στα σφάλματα, ενώ ξεχνούν εύκολα ή δεν αναγνωρίζουν καθόλου τις επιτυχίες, αλλά τις αντιπαρέρχονται.
Τα έμφυλα στερεότυπα στο σύνδρομο του απατεώνα
Τα έμφυλα στερεότυπα παίζουν ρόλο στην εμφάνιση του συνδρόμου.
Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, οι άνδρες πλήττονται εξίσου με τις γυναίκες, αλλά από προσωπική υπερηφάνεια είναι πιθανότερο να κρατήσουν τις αμφιβολίες τους κρυμμένες.
Επίσης η αξιοκρατία στην ανάθεση της λήψης υπευθυνοτήτων και ευθυνών παίζει ρόλο για την εμφάνιση και τη μελέτη του συνδρόμου.
Αντίστοιχες περιπτώσεις συμβαίνουν και στις εθνοτικές μειονότητες, αν αναλογισθούμε ότι πολλές φορές τα άτομα που προέρχονται από μειονότητες, καταβάλλουν πολλαπλάσιες προσπάθειες προκειμένου να αποδείξουν την αξία τους και να μην φανεί στους άλλους ότι υστερούν, με συχνό αποτέλεσμα την εξάντληση τους.
Σύμφωνα με την ψυχολόγο Dr. Pauline R. Clance, η οποία ήταν από τις πρώτες που μελέτησαν αυτό το φαινόμενο, η ίδια ανησυχία παρατηρήθηκε σε πολλούς προπτυχιακούς φοιτητές.
Παρόλο που είχαν καλούς βαθμούς, δεν πίστευαν ότι άξιζαν τη θέση τους στο πανεπιστήμιο.
Κάποιοι έφταναν στο σημείο να πιστεύουν ότι έγιναν δεκτοί για σπουδές, «κατά λάθος».
Παρόλο που η Clance γνώριζε ότι ήταν αβάσιμοι αυτοί οι ισχυρισμοί, ανέφερε ότι και η ίδια είχε αυτούς τους φόβους όταν ήταν φοιτήτρια.
Αυτή και οι ασθενείς της βίωναν ένα φαινόμενο με πολλές ονομασίες, όπως «φαινόμενο του απατεώνα» «εμπειρία απατεώνα» και «σύνδρομο του απατεώνα».
Επιπτώσεις του συνδρόμου του απατεώνα
Το σύνδρομο του απατεώνα ωστόσο, δεν αναφέρεται στο DSM ως επίσημη ψυχική διαταραχή και δεν υπάρχει σαφής διερεύνηση ως προς τις επιλογές διαθέσιμης θεραπείας.
“Το σύνδρομο έχει επηρεάσει περίπου το 70% του πληθυσμού παγκοσμίως, ωστόσο, συχνά δεν αναγνωρίζεται“, επισημαίνει η κ. Χρηστάκη.
Εάν δεν αντιμετωπιστεί, τα άτομα μπορεί να αναπτύξουν:
-άγχος, στρες,
-χαμηλή αυτοπεποίθηση,
-κατάθλιψη,
-ντροπή και,
-αμφιβολία, ακόμα και,
-να στραφούν σε χρήση ουσιών.
-Οι άνθρωποι που πάσχουν από το σύνδρομο του απατεώνα τείνουν να αντανακλούν και να ζουν με ακραία αποτυχία, λάθη και αρνητικά σχόλια από τους άλλους.
–Επίσης μπορεί να περιορίσει την εξερεύνηση και το θάρρος τους να προχωρήσουν σε νέες εμπειρίες, με τον φόβο της αποτυχίας.
Ποιοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν στο φαινόμενο του απατεώνα;
Σημαντικό ρόλο φέρεται να έχει το οικογενειακό υπόβαθρο.
Οι Harvey και Katz (1985) παρατήρησαν ότι το σύνδρομο του απατεώνα είναι πιο συνηθισμένο στα άτομα που είναι τα πρώτα μέλη της οικογένειας, τα οποία πολλές φορές καλούνται να επιτύχουν σημαντικούς στόχους καριέρας και εκπαίδευσης και να υπερβούν τις προσδοκίες των άλλων.
-Επίσης η γονική μέριμνα φαίνεται να επηρεάζει το σύνδρομο.
Οι ερευνητές έχουν βρει συσχέτιση με την έλλειψη γονικής μέριμνας στην παιδική ηλικία ή την παρουσία υπερβολικά ελεγκτικού γονέα.
-Άλλος παράγοντας φέρεται να είναι τα πρότυπα που παρουσιάζονται στην κοινωνία.
Ποιοι επιτυγχάνουν, ποιοι αποτυγχάνουν και η ύπαρξη ενός συνεχούς αγώνα απόδειξης της αξίας του ατόμου.
Αντιμετώπιση του συνδρόμου του απατεώνα
Το φαινόμενο του να αισθάνεται κάποιος ανεπαρκής φέρεται να έχει πολλά αίτια τα οποία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους ενισχύοντας την δυσλειτουργική σκέψη καθώς και το συναίσθημα ενοχής.
Το πρώτο και πιο σημαντικό βήμα είναι η αναγνώριση από το άτομο, των στοιχείων εκείνων του εαυτού του, τα οποία επιτρέπουν την παρουσία αυτού του συνδρόμου και επομένως η αναγνώριση της επικρατούσας κατάστασης.
Σημαντικό ρόλο παίζουν η αναγνώριση των επιτευγμάτων του ατόμου, η δυναμική του, το πόσο αξίζει και πόσο ξεχωριστό είναι.
Η συνειδητοποίηση ότι δεν είναι μόνος και ότι υπάρχουν και άλλοι άνθρωποι που βιώνουν το ίδιο φαινόμενο, είναι πολύ σημαντική, ώστε να γίνει αντιληπτό πως πρόκειται για ένα συναίσθημα που αφορά μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, κάνοντας έτσι ηπιότερο το αίσθημα της απομόνωσης.
Αναθεώρηση των γνωσιακών πεποιθήσεων
“Ενδεδειγμένη θεραπεία, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω δεν υπάρχει, ωστόσο η γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία αλλά και οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση που περιβάλλει τις γνωσιακές πεποιθήσεις αλλά και τα πυρηνικά αισθήματα και σκέψεις που βιώνει το άτομο, ενδείκνυνται για περαιτέρω αντιμετώπιση του φαινομένου”, επισημαίνει η κ. Χρηστάκη.
-Κάποια από τα πιο σημαντικά άτομα στην ιστορία των επιστημών και των τεχνών, βίωναν το σύνδρομο του απατεώνα.
Η Μάγια Αγγέλου, ακόμα και μετά τη συγγραφή έντεκα βιβλίων και την απόκτηση αρκετών βραβείων, δεν μπόρεσε να ξεπεράσει την αμφιβολία ότι δεν είχε πραγματικά κερδίσει τα επιτεύγματά της με την αξία της.
Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε βιώσει κάτι παρόμοιο. Περιέγραφε τον εαυτό του σαν «αθέλητο απατεώνα», του οποίου η δουλειά δεν άξιζε την προσοχή που είχε κερδίσει.