Υπάρχουν τρεις θεμελιώδεις εναλλακτικές για την αντιμετώπιση μιας σύγκρουσης στις οικογενειακές σχέσεις.
Η επιλογή κάθε μίας από αυτές αντανακλά πλευρές της προσωπικότητας και συσχετίζεται με υποσυνείδητα κίνητρα, ανασύρει μνήμες παλαιοτέρων αποφάσεων, καταδεικνύει στάσεις ζωής, αναδύει προσδοκίες και φόβους, ενώ συνοδεύεται από το ανάλογο τίμημα, ή την εκτόνωση-διατήρηση-επιδείνωση των συναισθημάτων.
Οι συνέπειες βραχυπρόθεσμα, ενδεχομένως να αρθούν, αλλά σταδιακά θα επηρεάσουν την αυτοεικόνα και θα διαιωνίσουν ή θα θέσουν εν αμφιβόλω τις δυναμικές της εξουσίας και τη συνοχή ή την προοπτική του δεσμού.
Η πρώτη στηρίζεται στην όχι πάντοτε αξιόπιστη πεποίθηση πως οι στάσεις και οι συμπεριφορές των ανθρώπων μπορούν να αλλάξουν, χωρίς να δοθούν τα κατάλληλα κίνητρα ή να διασφαλιστούν οι απαραίτητοι ενισχυτές.
Η σύζυγος για παράδειγμα, που θα αναλωθεί σε ατέρμονη γκρίνια για την ακαταστασία του συντρόφου, έντρομη θα ανακαλύψει πώς η ποθεινή μεταστροφή του πταίσαντος προς την ευταξία, είναι αντιστρόφως ανάλογη της δυσθυμίας, των νουθεσιών και της αγανάκτησής της.
Η επιμονή της σε αυτό το εφιαλτικό σενάριο αργά ή γρήγορα θα κινητοποιήσει τις άμυνες του κατηγορουμένου, ο οποίος θα αντεπιτεθεί, με εξίσου περίτεχνα δικανικά αντεπιχειρήματα.
Φυσικά, αυτοί που ασπάζονται αφελώς την θεώρηση αυτή, σπανίως έχουν εντρυφήσει στην ψυχολογία και τη συμβουλευτική, και έτι χειρότερα στην προσωπικότητα του αλόχοιο φίλου τους, με αποτέλεσμα οι πιθανώς άκαρπες προσπάθειες να συνοδεύονται από ματαίωση, απογοήτευση, μαθημένη αβοηθησία, στερεοτυπίες, οργή ή παραίτηση ή χειρισμό.
Η δεύτερη επιλογή, σαφώς πλην αδικαιολόγητα, υποστηρίζεται από τη λαϊκή θυμοσοφία και τη ρομαντική, αλλά όχι αναγκαστικά ρεαλιστική προοπτική και λογοτεχνία.
Πρεσβεύει πως πρέπει, όσοι εμπλέκονται σε μη βραχύβιες σχέσεις να δέχονται τον άλλο όπως είναι με τα προτερήματα και τα ελαττώματα, υπό το πρίσμα της στωικής καρτερίας και της ανεξάντλητης, φιλοσοφημένης υπομονής.
Αν επιχειρήσει κάποιος να εναρμονιστεί με την παραπάνω παραίνεση, γρήγορα θα ποδοπατήσει τη δική του προσωπικότητα και ταχέως θα εισπράξει λιβέλλους για αδιαφορία, αναισθησία και αναποφασιστικότητα, επειδή αγνοεί την πιο εμπεριστατωμένη αιτία συγκρούσεων στο ζευγάρι: την εξέλιξη του καθενός από τα μέλη του με διαφορετικούς ρυθμούς, τη διαρκή υπολανθάνουσα αλλαγή των δεδομένων, την συνωμοσία των συγκυριών και την πολυμεταβλητότητα των ανθρωπίνων αντιδράσεων.
Η τρίτη εναλλακτική, δυστυχώς για τους περισσότερους, εκπορεύεται από τη σωκρατική αντίληψη της αυτογνωσίας και της αλήθειας, της τόσο δύσκολης και πεισματικά απροσπέλαστης για τους αμύητους.
Βασίζεται στη λεπτή διαπίστωση πως σε κάθε σύγκρουση τα στοιχεία εκείνα, που εξαγριώνουν, πονούν, εξεγείρονται απογοητεύουν, τρομοκρατούν, ενδίδουν υπενθυμίζουν με δόλιο μα αδιάψευστο τρόπο τις πλευρές του εσωτερικού μας εαυτού, που απεχθανόμαστε περισσότερο.
Εξαιτίας μιας δυσερμήνευτης συμπαιγνίας και υποχθόνιων συνειρμών η συμπεριφορά του άλλου κινητοποιεί ευαίσθητες χορδές, στοχοποιεί αχιλλείους πτέρνας, ενδυναμώνει φόβους, υπαινίσσεται μνήμες, καθηλώνει τα αντανακλαστικά.
Για παράδειγμα, η αμεριμνησία του σύνευνου εύκολα μπορεί να χαρακτηριστεί ως επιπολαιότητα, το χιούμορ ως αναισθησία, η κοινωνικότητα ως έλλειψη αφοσίωσης, η εργασιομανία ως αδιαφορία.
Ή διαφορετικά, οι εκδηλώσεις αυτές συνηγορούν σε ερμηνείες που μας θέτουν εκβιαστικά σε αναπάντητα ερωτήματα:
Πώς διαχειρίζομαι την έλλειψη προσοχής, πώς βίωσα στο παρελθόν την απόρριψη, γιατί χρειάζομαι τόση στοργή, γιατί ποτέ δεν έμαθα να θέτω όρια, πώς επιτρέπω τόσο εύκολα να με εκμεταλλεύονται, γιατί είμαι ενδοτικός, γιατί δεν κατανοούν τα συναισθήματά μου, πώς αμαχητί θυσιάζω τα όνειρά μου, πώς έτσι απροειδοποίητα αποχώρησε ο έρωτας από τη ζωή μου, πόσο φοβάμαι που μεγαλώνω, γιατί δημιούργησα τόσες εξαρτήσεις και δεσμεύσεις και τελικά πόση αγάπη πρέπει να εισπράττω, πόση επιβεβαίωση και θαυμασμό, για να νιώθω ισορροπημένα.
Μια μητέρα που απαιτεί το τέλειο από το παιδί της, που τρέμει μην σχολιαστεί αρνητικά, που τρέφει τις υψηλότερες προσδοκίες, στην πραγματικότητα προβάλλει το άκαμπτο υπερεγώ, που ανελέητα κρίνει, μέμφεται και καταδικάζει τον εαυτό, δεσμεύοντάς τον στην κριτική των άλλων.
Και όσες με εμμονή και ψυχαναγκασμό αποκτούν νευρωτικές στάσεις απέναντι στην τάξη και την καθαριότητα, ουσιαστικά αποτρέπουν το νου από την ενασχόληση με την βασική πηγή άγχους ή οργανώνουν τόσο επιμελώς το περιβάλλον τους, ώστε να το προβλέπουν. Θα πρέπει, όμως να αναρωτηθούν μήπως αυτό δεν είναι παρά μια ένδειξη ανασφάλειας, μια απόδειξη πως δεν ελέγχουν τα γεγονότα μιας ζωής πιο χαοτικής, από όσο μπορούν να αντέξουν.
Πριν επιχειρήσετε την επόμενη ανοιχτή σύγκρουση, είτε λόγω συνήθειας, κοινωνικής αδράνειας ή αγανάκτησης, αναλογιστείτε πως η πίκρα στις οικογενειακές σχέσεις συσσωρεύεται, ανατροφοδοτείται, ανακυκλώνεται μέχρι να γίνει μη διαχειρίσιμη. Όσο περισσότερα άτομα εμπλέκονται, τόσο περιπλοκότερη γίνεται η λύση της.
– Πριν αφεθείτε στον άκρατο συναισθηματισμό του διαπληκτισμού, προτού επαναλάβετε τους χιλιοπαιγμένους, δυσλειτουργικούς και φθαρμένους ρόλους, γύρτε πίσω, πάρτε μια βαθιά ανάσα και κερδίστε χρόνο.
Έτσι, όχι μόνο θα έχετε δικαίωμα στην αντίδραση, αλλά θα την σχεδιάσετε αποτελεσματικότερα, χωρίς την ακατανίκητη επίδραση του θυμικού, ενώ θα δημιουργήσετε τις απαραίτητες συνθήκες για να εκπλήξετε το σύντροφό σας.
Μην ξεχνάτε πως ο απώτερος στόχος δεν είναι η επικράτηση, αλλά η γαλήνη στη σχέση.
Κάθε προσπάθεια για ειρήνευση ξεκινά με ένα χαμόγελο. Η αξία σας κρίνεται από τα προβλήματα, που επιλύετε κι όχι από αυτά που δημιουργείτε.
–Παρατηρήστε τα κίνητρα και όχι μόνο τα λόγια του άλλου.
Αναλογιστείτε ποια συναισθήματα κρύβονται πίσω από όσα φανερά λέγονται.
Η επίθεση είναι φόβος, η θλίψη ενέχει οργή, η χαιρεκακία ματαίωση.
–Αποφύγετε το σαρκασμό, την ειρωνεία, την εριστική διάθεση.
Τα αρνητικά ερεθίσματα επιφέρουν ανάλογες αντιδράσεις.
–Μιλήστε στο σύντροφό σας για την επίδραση που έχουν οι συμπεριφορές του στα συναισθήματά σας, αποκαλύψτε του τι νιώθετε, αποφεύγοντας τις κατηγορίες, τις αντεπιθέσεις και τις γενικεύσεις.
–Μιλήστε μόνο για τα ζητήματα, που σας απασχολούν τώρα, δίχως να επαναφέρετε παλιές αρνητικές μνήμες.
–Μην εμπλέκετε άλλους στη θεματολογία της συζήτησης.
Το πρόβλημα αφορά τις δικές σας επιλογές και σπάνια μπορεί κάποιος να καθορίσει τις πράξεις και τις σκέψεις των άλλων.
Είναι π.χ. δυσχερές να αλλάξετε νοοτροπίες μιας ζωής σε ηλικιωμένους, π.χ. στην πεθερά σας.
–Μην εγείρετε ή παραδοθείτε σε διλήμματα. Η ορθή απόφαση βρίσκεται έξω από αυτά. Σκεφθείτε εναλλακτικές προσεγγίσεις και προοπτικές, που δεν είχατε αναλογιστεί.
Του Ευστράτιου Παπάνη, Καθηγητή Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου