Σύντροφος του ανθρώπου, από την στιγμή που γεννιέται, βγαίνοντας από το ασφαλές περιβάλλον της μήτρας, ως το τέλος της ζωής, ο φόβος.
Όλοι, κάτι φοβούνται. Από την εμφάνιση του ανθρώπου στην Γη, μέχρι και σήμερα.
Ότι δεν γνωρίζεις, ότι δεν μπορείς να ελέγξεις, σου προκαλεί φόβο.
Η ψυχιατρική όμως, έχει τον λόγο!
Ο φόβος ως μηχανισμός επιβίωσης
Ο φόβος είναι ένα βασικό συναίσθημα του ανθρώπου που αναπτύσσεται εξαιτίας της συνειδητοποίησης ενός πραγματικού ή πλασματικού κινδύνου ή απειλής και το οποίο οδηγεί στην απομάκρυνση του ατόμου από το επικίνδυνο αίτιο.
Ο φόβος δημιουργείται επίσης ως προσπάθεια του νου να ελέγξει το μέλλον, δηλαδή καταστάσεις ή συμπεριφορές τις οποίες μπορούμε να διαφύγουμε ή να αποφύγουμε.
Είναι το αποτέλεσμα απώλειας εσωτερικού ελέγχου και ενός αισθήματος αβοήθητου. Πρόκειται κατά βάση για ένα μηχανισμό επιβίωσης που συνοδεύει τη ζωή μας από τα παιδικά χρόνια.
Όταν ο φόβος υφίσταται ενώ δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος, τότε μετατρέπεται σε φοβία και γίνεται εμπόδιο στη φυσιολογική αντιμετώπιση της καθημερινότητας του ατόμου.
Η νευροβιολογική βάση του φόβου είναι αποτέλεσμα διέγερσης της αμυγδαλής, περιοχής του εγκεφάλου η οποία είναι μέρος του μεταιχμιακού συστήματος, το οποίο σχετίζεται με τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά.
Η αμυγδαλή δέχεται πληροφορίες από το θάλαμο, τον ενδιάμεσο σταθμό οπτικών κι ακουστικών οδών.
Οι πληροφορίες φτάνουν στην αμυγδαλή νωρίτερα από ότι φτάνουν στο φλοιό, με αποτέλεσμα τις άμεσες αρχέγονες συναισθηματικές αποκρίσεις μπροστά στον κίνδυνο, προτού προλάβουμε να σκεφτούμε και να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει.
Οι παιδοψυχολόγοι λένε πως βιώνουμε για πρώτη φορά έντονο φόβο, όταν γεννιόμαστε, καθώς βγαίνουμε από το απόλυτα προστατευμένο περιβάλλον της κοιλιάς της μητέρας μας, σε έναν εντελώς άγνωστο κόσμο.
Τα 5 είδη φόβου
Με βάση τον Dr. Karl Albrecht, υπάρχουν πέντε θεμελιώδη είδη φόβου, τα οποία βιώνουν όλοι οι άνθρωποι (Dr. Albrecht, 2007):
-Ο φόβος του αφανισμού ή φόβος του θανάτου (extinction fear). Η ιδέα του θανάτου διεγείρει ένα πρωτογενές υπαρξιακό άγχος σε όλους τους ανθρώπους.
-Ο φόβος του ακρωτηριασμού, της απώλειας ενός μέρους του σώματος (mutilation fear).
-Ο φόβος απώλειας της αυτονομίας (loss of autonomy- fear).
-Ο φόβος του αποχωρισμού- φόβος τα ης εγκατάλειψης (separation fear).
-Ο φόβος του θανάτου του Εγώ (Ego-death- fear).
Πρόκειται για το φόβο της ταπείνωσης, της περιφρόνησης, του εξευτελισμού της προσωπικότητας και της απώλειας της συνοχής του εαυτού.
Η δημιουργία περαιτέρω φόβων εξαρτάται και από τις εμπειρίες του ατόμου, ειδικά κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας.
Ο φόβος μαθαίνεται είτε από προσωπικές τραυματικές εμπειρίες, είτε παρατηρώντας τον φόβο των άλλων (Olsson, Nearing, Phelps, 2007).
Ο πυρήνας αμυγδαλή καταγράφει και τις δύο εμπειρίες τόσο τις προσωπικές όσο και των άλλων μέσω της αποθήκευσης πληροφοριών στην προμετωπιαία έλικα του φλοιού.
Στόχος της καταγραφής είναι μία κατάσταση ετοιμότητας του ατόμου, που θα έχει σαν αποτέλεσμα μία ακόμη πιο άμεση αντίδραση σε ανάλογα ερεθίσματα.
Ο φόβος ως μηχανισμός προστατευτικού χαρακτήρα προκύπτει ως φυσιολογική συναισθηματική αμυντική αντίδραση του οργανισμού χωρίς μάλιστα να απαιτείται συνειδητή σκέψη.
Ο συναισθηματικός εγκέφαλος αντιδρά πρώτος σε ένα ερέθισμα με σκοπό να προστατευτεί ο οργανισμός μας με ταχύτητα.
Η ανάγκη για ανακούφιση από τον φόβο
Έτσι, ο φόβος καταλαμβάνει ουσιαστικά τη λογική σκέψη.
Σε έξαρση του συναισθήματος αυτού, οι άνθρωποι αδυνατούν να επεξεργαστούν μέσω της λογικής σκέψης τα δεδομένα που τους δίνονται και τείνουν να βασίζονται απλά στη γνώμη ανθρώπων, οι οποίοι τους δημιουργούν την αίσθηση ή την ψευδαίσθηση ασφάλειας απέναντι στο συναίσθημα του φόβου.
Πρόκειται για μια αντίδραση βασισμένη στην επιθυμία ανακούφισης από το συναίσθημα του φόβου και όχι στη γνώση και στην κατανόηση.
Η αντίδραση στην οποία ωθεί ο φόβος έχει σαν άμεσο στόχο την προστασία αλλά σαν απώτερο εν τέλει την ανακούφιση από το ίδιο το συναίσθημα του φόβου.
Χειραγώγηση μέσω του φόβου
Η έντονη ανάγκη για ανακούφιση από αυτό το βασανιστικό συναίσθημα, έχει γίνει πολλές φορές αντικείμενο εκμετάλλευσης.
Οι έχοντες γενικά κάποια εξουσία μπορούν εύκολα να εκμεταλλευτούν το αίσθημα του φόβου, προκειμένου να χειριστούν και να ελέγξουν άλλους ανθρώπους.
Σε κρατικό επίπεδο, η χειραγώγηση επιτυγχάνεται συχνά με τη βοήθεια των ΜΜΕ και της διασποράς της κινδυνολογίας.
Η χρησιμοποίηση ακατανόητων όρων, οι γενικευμένες και ασαφείς ή και χαοτικές δηλώσεις, καθώς και η μονομερής εστίαση σε κάποιο γεγονός είναι μόνο μερικές από τις τακτικές που χρησιμοποιούνται για τη διασπορά του φόβου.
Το αποτέλεσμα είναι η διαιώνιση ενός αισθήματος ανασφάλειας, η συμμόρφωση του ατόμου στα ζητούμενα της αντίστοιχης εξουσίας και η απομόνωση από τα ομαδικά πλαίσια, καθώς το άτομο σκέφτεται μόνο την αυτοσυντήρησή του χωρίς να εκλογικεύει, να κριτικάρει και να φιλτράρει τις παρεχόμενες πληροφορίες.
Το κόστος του ανεξέλεγκτου φόβου
Ο φόβος, λοιπόν, σε ορισμένες περιπτώσεις, μας κυριεύει, διογκώνεται και μας φρενάρει μέσα από άκαμπτους φραγμούς που υιοθετούμε προκειμένου να προστατευτούμε.
Θολώνει την όρασή μας και περιορίζει το οπτικό μας πεδίο και το εύρος των επιλογών μας.
Μπορεί να οδηγήσει είτε σε ένα χρόνιο πανικό είτε σε μία γενικευμένα απαισιόδοξη και επιφυλακτική στάση ζωής.
Όλα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι μεγαλύτερη σημασία έχει η δύναμη που δίνουμε στους φόβους μας και το κατά πόσον τους επιτρέπουμε να μας ελέγχουν αντί να τους ελέγχουμε.
Στην ουσία πρέπει να αποφύγουμε τη γενίκευση που θα μας οδηγήσει στο να φοβόμαστε την ίδια τη ζωή, το άγνωστο, το αύριο, τους ανθρώπους, τον κόσμο και το μέλλον.
Το κόστος του ανεξέλεγκτου φόβου είναι η ζωή που θα μπορούσαμε να είχαμε ζήσει.
Βαϊζίδου Χριστίνα – Ψυχίατρος