Η «υπογονιμότητα» ορίζεται ως η αδυναμία ενός ζευγαριού να επιτύχει σύλληψη και να αποκτήσει τέκνο έπειτα από τουλάχιστον ένα έτος τακτικών σεξουαλικών επαφών χωρίς αντισυλληπτική προστασία.
Δεν πρέπει να ταυτίζεται με την «στειρότητα», που είναι η απόλυτη βιολογική αδυναμία τεκνοποίησης.
Σύμφωνα με τον ορισμό της υγείας, όπως διατυπώνεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.), η υπογονιμότητα αποτελεί διαταραχή της υγείας και χρήζει αντιμετώπισης.
“Η τεκνοποίηση και η δημιουργία οικογένειας θεωρούνται δικαίωμα του κάθε ανθρώπου και εκείνο που πρέπει να τονιστεί είναι πως η υπογονιμότητα αποτελεί πρόβλημα του ζευγαριού ως συνόλου και όχι μόνο της γυναίκας , όπως θεωρούσαν παλαιότερα.
Τα διάφορα προβλήματα γονιμότητας είναι αρκετά συχνά και εμφανίζονται σε ένα γενικό ποσοστό 10-15 % των ζευγαριών που προσπαθούν να αποκτήσουν παιδιά“, αναφέρει ο κ. Δημήτριος Χριστάκης -Γυναικολόγος – Μαιευτήρας.
Το ποσοστό αυτό αυξάνεται παράλληλα με την ηλικία της γυναίκας , η οποία και αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα που επηρεάζει τις πιθανότητες σύλληψης.
Το ποσοστό υπογονιμότητας είναι:
-15% σε γυναίκες ηλικίας 30-35 ετών,
-ανέρχεται σε 31 % στην ηλικία 35- 40 ετών και,
-σε 60% σε ηλικίες άνω των 40 ετών, αντικατοπτρίζοντας την επίπτωση διεργασιών γήρανσης στην ποιότητα των ωαρίων και την ομαλή λειτουργία της ωοθήκης.
Η αντίστοιχη επίδραση στην ικανότητα των σπερματοζωαρίων του άνδρα για γονιμοποίηση εμφανίζεται σε αρκετά μεγαλύτερες ηλικίες.
Ποια είναι τα αίτια της υπογονιμότητας
Η υπογονιμότητα ενός ζευγαριού, ανάλογα με το αίτιο που την προκαλεί , διακρίνεται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες, όπως αναφέρει ο κ. Χριστάκης:
α) σε αυτήν που οφείλεται σε κάποιο γυναικείο παράγοντα, ο οποίος μπορεί να αφορά στις σάλπιγγες, στις ωοθήκες , στο ενδομήτριο , στον τράχηλο ή στον κόλπο, όπως και σε διαταραχές της ωοθυλακιορρηξίας,
β) σε αυτήν που οφείλεται σε κάποιον ανδρικό παράγοντα,
γ) στην υπογονιμότητα άγνωστης αιτιολογίας , η οποία αποτελεί το 10-20% του συνόλου των περιπτώσεων κατά τις οποίες , παρά το ότι ο έλεγχος και οι εξετάσεις τόσο του άνδρα όσο και της γυναίκας είναι απολύτως φυσιολογικές , το ζευγάρι δεν μπορεί να αποκτήσει παιδί.
“Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες που στο πρόβλημα ενός ζευγαριού συντρέχουν ως ένα βαθμό τόσο ο ανδρικός όσο και ο γυναικείος παράγοντας“, αναφέρει ο κ. Χριστάκης.
Υπογονιμότητα που οφείλεται σε γυναικείους παράγοντες:
-Υπογονιμότητα που οφείλεται στις σάλπιγγες
Ο σαλπιγγικός παράγοντας ευθύνεται περίπου για το 25% των περιπτώσεων υπογονιμότητας.
Καταστάσεις που μπορεί να επηρεάσουν την ανατομία και τη φυσιολογική λειτουργία των σαλπίγγων, οδηγώντας σε υπογονιμότητα, είναι:
•Σοβαρές λοιμώξεις του γεννητικού συστήματος της γυναίκας: (πχ σαλπιγγίτιδα ή γενικευμένη πυελική φλεγμονή) είναι δυνατόν να προκαλέσουν απόφραξη των σαλπίγγων, καταστροφή της φυσιολογικής δομής του τοιχώματος τους, ή δημιουργία συμφύσεων με αποτέλεσμα το ωάριο να μην μπορεί να συναντηθεί με το σπερματοζωάριο, ή το γονιμοποιημένο ωάριο να αδυνατεί να προωθηθεί προς την κοιλότητα της μήτρας.
•Η ενδομητρίωση μπορεί να οδηγήσει σε υπογονιμότητα προκαλώντας διαταραχή της κινητικότητας των σαλπίγγων καθώς και δημιουργία συμφύσεων.
• Οι προηγούμενες χειρουργικές επεμβάσεις στην κοιλιά της γυναίκας είναι δυνατόν να προκαλέσουν συμφύσεις δημιουργώντας προβλήματα στις σάλπιγγες.
-Υπογονιμότητα που οφείλεται στις ωοθήκες
Ο ωοθηκικός παράγοντας ευθύνεται περίπου για το 20% των περιπτώσεων υπογονιμότητας.
Καταστάσεις που μπορεί να επηρεάσουν την ομαλή λειτουργία των ωοθηκών της γυναίκας είναι:
• Διαταραχές στην ωοθυλακιορρηξία , με αποτέλεσμα να μην απελευθερώνεται το ωάριο της γυναίκας, κάτι που σε φυσιολογικές συνθήκες συμβαίνει στο μέσο κάθε κύκλου.
•Διαταραχές μετά την γονιμοποίηση του ωαρίου. Η διαταραχή αυτή ονομάζεται ανεπάρκεια της ωχρινικής φάσης ,που έχει ως αποτέλεσμα να μην επιτυγχάνεται η εμφύτευση του γονιμοποιημένου ωαρίου στη μήτρα.
– Υπογονιμότητα που οφείλεται στο σώμα της μήτρας
Αν και η επίδραση των ανωμαλιών της μήτρας στη γονιμότητα είναι αμφιλεγόμενη , ο παράγοντας μήτρα –ενδομήτριο θα πρέπει να διερευνάται.
Καταστάσεις όπως:
-συμφύσεις στην κοιλότητα της μήτρας,
-ινομυώματα (κυρίως τα υποβλεννογόνια) και,
-πολύποδες του ενδομητρίου της μήτρας,
μπορεί να είναι αίτια αδυναμίας εμφύτευσης του εμβρύου, ή μη διατήρησης της κύησης.
-Υπογονιμότητα που οφείλεται στον τράχηλο της μήτρας
Ένα 10% των περιπτώσεων υπογονιμότητας οφείλεται σε διαταραχές του τραχήλου της μήτρας.
Η καλή ανατομική κατάσταση και λειτουργικότητα του τραχήλου αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για την εξασφάλιση γονιμότητας στη γυναίκα.
“Καθώς ο τράχηλος αποτελεί σημείο επιβίωσης των σπερματοζωαρίων μέχρι αυτά να οδηγηθούν προς τις σάλπιγγες και να συναντήσουν το ωάριο μέσα στις επόμενες ώρες ( ή ημέρες).
Παράλληλα, η τραχηλική βλέννα που εκκρίνεται από τους αδένες του τραχήλου και οφείλεται στα οιστρογόνα , είναι άφθονη και διαυγής πριν από την ωοθυλακιορρηξία , διευκολύνοντας έτσι τη αποθήκευση και την διέλευση των σπερματοζωαρίων“, αναφέρει ο κ. Χριστάκης, προσθέτοντας:
“Οι πολλαπλές επεμβάσεις στον τράχηλο μπορεί να προκαλέσουν στένωση του αυλού του, την καταστροφή των κυττάρων που τον καλύπτουν και να επηρεάσουν σημαντικά την έκκριση βλέννας με αποτέλεσμα να οδηγήσουν σε υπογονιμότητα“.
– Υπογονιμότητα που οφείλεται στον κόλπο
Αν και η συμμετοχή του κόλπου σε προβλήματα υπογονιμότητας είναι σπάνια κάποιες ανατομικές ανωμαλίες του κόλπου μπορεί να αποτελέσουν αίτιο υπογονιμότητας , εμποδίζοντας την άνοδο των σπερματοζωαρίων προς τον τράχηλο της μήτρας.
Τέτοιες ανωμαλίες είναι:
-τα συγγενή διαφράγματα του κόλπου και,
-η στένωση του αυλού του.
Γυναίκες με ανατομικές ανωμαλίες του κόλπου αναφέρουν δυσπαρευνία (πόνος κατά τη σεξουαλική επαφή ).
– Υπογονιμότητα που οφείλεται σε διάφορους παράγοντες
Διάφοροι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν την γονιμότητα της γυναίκας με άγνωστο τρόπο ,με επηρεασμό της ωοθυλακιορρηξίας ή με άλλο μηχανισμό είναι :
• Ο αυξημένος δείκτης μάζας σώματος
• Το έντονο μακροχρόνιο στρες
• Η υπερβολική σωματική άσκηση
• Η μεγάλη αδυναμία, οι εξαντλητικές δίαιτες και η κακή διατροφή
• Η κατανάλωση αλκοόλ
• Η χρήση ναρκωτικών ουσιών
• Οι περιβαλλοντικές και επαγγελματικές συνθήκες
• Η συνεχής επαφή με χημικά όπως μόλυβδο
• Η μακροχρόνια λήψη φαρμάκων και κυρίως αντιβιοτικών.
Υπογονιμότητα που οφείλεται σε ανδρικό παράγοντα
Ο ανδρικός παράγοντας ευθύνεται για την υπογονιμότητα περίπου στο 30-50% των ζευγαριών με προβλήματα αναπαραγωγής.
Βασικό κριτήριο της ανδρικής γονιμότητας είναι η φυσιολογική κατάσταση του σπέρματος.
“Ένα φυσιολογικό και επαρκές σπέρμα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη της γονιμοποίησης και υπάρχουν πολλοί παράμετροι που αξιολογούνται έτσι ώστε το ανδρικό σπέρμα να χαρακτηριστεί γόνιμο.
Η αξιολόγηση της ποιότητας του σπέρματος γίνεται με την εκτίμηση του αριθμού, της κινητικότητας και της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων”, εξηγεί ο κ. Χριστάκης.
Άλλα αίτια ανδρικής υπογονιμότητας που μπορούν να προκαλέσουν διαταραχές του σπέρματος είναι:
-διάφορες φλεγμονές των όρχεων, με πιο γνωστή την προκαλούμενη από παρωτίτιδα, καθώς και,
-σοβαρές φλεγμονές του προστάτη.
Άλλες καταστάσεις ανδρικής υπογονιμότητας είναι:
-διαταραχές στην εκσπερμάτιση (προβλήματα στύσης, παλίνδρομη εκσπερμάτιση), ή,
-διαταραχές της εναπόθεσης του σπέρματος (επισπαδίας, υποσπαδίας), ανώμαλη λειτουργία των όρχεων ποικίλης αιτιολογίας που οφείλονται στα γονίδια ή τα χρωματοσώματα του άνδρα, καθώς και,
-κρυψορχία που δεν χειρουργήθηκε μέχρι το 5ο έτος της ηλικίας.
-Η κιρσοκήλη,
-η συστροφή όρχεων ,
-τραυματισμοί και κακώσεις των όρχεων,
-η λήψη διαφόρων τοξικών φαρμάκων,
-η επίδραση ακτινοβολίας στους όρχεις ,
-η κατάχρηση οινοπνεύματος,
-σπάνιοι όγκοι και βλάβες του κεντρικού νευρικού συστήματος μπορεί να προκαλέσουν διαταραχές και να επηρεάσουν την ποιότητα του σπέρματος.
Άσκηση- Διατροφή- Στενά εσώρουχα
“Παροδική διαταραχή του σπέρματος μπορεί επίσης να εμφανιστεί σε άνδρες που ζουν σε μεγάλο υψόμετρο, που δεν τρέφονται σωστά , που ασκούνται υπερβολικά ή φορούν στενά εσώρουχα και παντελόνια με αποτέλεσμα να αυξάνεται υπερβολικά η θερμοκρασία στην περιοχή“, τονίζει ο κ .Χριστάκης.
Διερεύνηση του υπογόνιμου ζευγαριού και εξετάσεις υπογονιμότητας
Η διερεύνηση ενός ζευγαριού που παρουσιάζει πρόβλημα γονιμότητας απαιτεί μεθοδικό έλεγχο λόγω της ποικιλίας των καταστάσεων που μπορεί να οδηγήσουν σε υπογονιμότητα.
Ο έλεγχος του ζευγαριού περιλαμβάνει:
–Διερεύνηση του ανδρικού παράγοντα.
Η εξέταση του σπέρματος πραγματοποιείται συνήθως μετά από αποχή 3 έως 5 ημερών από την σεξουαλική πράξη.
Η αξιολόγηση της ποιότητας του σπέρματος γίνεται με την εκτίμηση του αριθμού , της κινητικότητας και της μορφολογίας των σπερματοζωαρίων.
–Εξέταση της γυναίκας με αμφίχειρη γυναικολογική εξέταση, κολποσκόπηση και διακολπικό υπερηχογράφημα για να ελεγχθούν ο κόλπος (για πιθανά διαφράγματα, ουλές κ.λπ.) ,ο τράχηλος (για πιθανή ατροφία ή φαινόμενα τραχηλίτιδας), η μήτρα(έλεγχος για πολύποδες , ινομυώματα κ.λπ.) και οι ωοθήκες (για έλεγχο της ωοθυλακιορρηξίας).
• Εργαστηριακές αναλύσεις αίματος για ελεγχθούν οι ορμόνες που σχετίζονται με τον κύκλο της γυναίκας και πλήρης ενδοκρινολογικός έλεγχος.
• Υστεροσαλπιγγογραφία.
• Υστεροσκόπηση και λαπαροσκόπηση.
“Αν υπάρξουν αμφιβολίες ή αν ανευρεθεί πρόβλημα στις σάλπιγγες μετά την εκτέλεση της υστεροσαλπιγγογραφίας, ο έλεγχος συμπληρώνεται με την υστεροσκόπηση και τη λαπαροσκόπηση“, εξηγεί ο κ. Χριστάκης.
• Εξέταση της τραχηλικής βλέννας μετά τη σεξουαλική επαφή (το ζευγάρι έρχεται σε επαφή ιδανικά περίπου 2 ημέρες πριν την ωοθυλακιορρηξία).
Θεραπεία υπογονιμότητας
“Για την επιλογή της κατάλληλης θεραπείας πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη όλα τα δεδομένα και το ζευγάρι να οδηγηθεί, με την βοήθεια της θεραπευτικής ομάδας, στην καταλληλότερη απόφαση.
Ανάλογα με την διάγνωση, προσφέρονται διαφορετικές επιλογές“, αναφέρει ο κ. Χριστάκης, προσθέτοντας:
“Στις περιπτώσεις εκείνες όπου η διερεύνηση των στοιχείων που αφορούν το ζευγάρι αποκαλύψει κάποιον συγκεκριμένο παράγοντα , ο οποίος πιθανώς ευθύνεται για την υπογονιμότητα, είναι λογικό το πρώτο βήμα να αποτελεί η εξουδετέρωση του παράγοντα αυτού“.
Οι απλούστερες επιλογές είναι:
• φαρμακευτική αγωγή για την τυχόν καταπολέμηση λοιμώξεων,
• φαρμακευτική αγωγή για την ρύθμιση ή την διέγερση της λειτουργίας των ωοθηκών ή των όρχεων,
• χειρουργική επέμβαση για την θεραπεία ανατομικών προβλημάτων του αναπαραγωγικού συστήματος, ή πιθανής ενδομητρίωσης,
• συνδυασμός φαρμακευτικής και χειρουργικής θεραπείας.
“Εάν αυτές οι μέθοδοι δεν φέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα, ή δεν είναι κατάλληλες, καθώς και στις περιπτώσεις όπου υπάρχει πρόβλημα ωοθυλακιορρηξίας, απόφραξη των σαλπίγγων, σοβαρή διαταραχή του σπέρματος ή τέλος όταν υπάρχει ανεξήγητη υπογονιμότητα, τότε πρέπει να στραφούμε σε ειδικές μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής“, σημειώνει ο κ. Χριστάκης.
– Πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας
– Σπερματέγχυση
– Εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF)
H εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF) είναι η διαδικασία κατά την οποία τα ωάρια γονιμοποιούνται από τα σπερματοζωάρια έξω από τη μήτρα, in vitro.
Οι ενδείξεις για την εφαρμογή τεχνικών εξωσωματικής γονιμοποίησης είναι :
• Σε σοβαρές βλάβες των σαλπίγγων ή σε απόφραξη τους.
• Όταν δεν έχει επιτευχθεί κύηση μετά από διάστημα αναμονής 12 μηνών από χειρουργική επέμβαση για λόγους υπογονιμότητας.
• Σε ανεπάρκεια του ανδρικού σπέρματος
• Μετά από 1 με 2 αποτυχημένες σπερματεγχύσεις
• Σε αποτυχία γονιμοποίησης μετά από 6-12 κύκλους πρόκλησης επιτυχούς ωοθυλακιορρηξίας.
• Σε προβλήματα τραχηλικής βλέννας
• Σε περιπτώσεις αδιευκρίνιστης αιτιολογίας υπογονιμότητας.
Οι μέθοδοι καταπολέμησης της γονιμότητας είναι πολλοί και προσιτοί για κάθε ζευγάρι που αντιμετωπίζει πρόβλημα τεκνοποίησης και θέλει να αποκτήσει ένα παιδί.
Τα ποσοστά επιτυχίας εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, τους οποίους θα εξηγήσει ο γυναικολόγος στο ζευγάρι, ώστε να είναι προετοιμασμένοι για κάθε πιθανή έκβαση του αποτελέσματος της μεθόδου που θα επιλεγεί για την απόκτηση παιδιού.