Εξάρτηση χαρακτηρίζουμε οποιαδήποτε συνήθεια από την οποία δεν μπορούμε εύκολα να αποδεσμευθούμε, είτε πρόκειται για μια ουσία είτε για μια δραστηριότητα. Οπως θα δούμε και στη συνέχεια, όλων των ειδών οι εξαρτήσεις έχουν κοινό χαρακτηριστικό τον εθισμό στην έκκριση της ορμόνης ντοπαμίνης.
Η ντοπαμίνη συνιστά μια σημαντική νευροδιαβιβαστική ουσία, μεταφέρει δηλαδή σήματα κατά μήκος του νευρικού συστήματος, και συμμετέχει σε πολλές λειτουργίες του εγκεφάλου. Μεταξύ αυτών, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά μας, τη γνωστική λειτουργία, τη διάθεση, την εστίαση/προσοχή και την εκμάθηση.
Εκκρίνεται από πυρήνες νευρώνων (nucleus accumbens) και τον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου, από κινήσεις ανταμοιβής (φαγητό, σεξ, φάρμακα) και από φυσιολογικά ερεθίσματα. Θεωρείται ότι η ντοπαμίνη σχετίζεται με το αίσθημα ικανοποίησης του εγκεφάλου, που μας παρέχει συναισθήματα ευφορίας και ενίσχυσης, προς συγκεκριμένες δράσεις. Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι η ντοπαμίνη μπορεί να απελευθερωθεί και σε συνθήκες επιθετικότητας.
Ανταμοιβή
Φαίνεται λοιπόν ότι η ντοπαμίνη σχετίζεται στενά με συμπεριφορές αναζήτησης της (αυτο)-ανταμοιβής. Μελέτες υποστηρίζουν ότι ακόμα και η προσδοκία της ανταμοιβής πυροδοτεί την έκκριση της ντοπαμίνης. Υπάρχουν μάλιστα στοιχεία ότι όταν η ανταμοιβή μας είναι μεγαλύτερη του αναμενόμενου, αυξάνεται μαζί και η απελευθέρωση της ορμόνης, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η ικανοποίησή μας ή το κίνητρο προς ανταμοιβή. Ουσίες όπως η κοκαΐνη, η νικοτίνη και οι αμφεταμίνες προκαλούν άμεσα ή έμμεσα αύξηση των επιπέδων ντοπαμίνης στο μεσομεταιχμιακό μονοπάτι ανταμοιβής στον εγκέφαλο (mesolimbic reward pathway). Το μονοπάτι αυτό διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη «μετάφραση» της σκέψης σε δράση – ειδικά στην εκμάθηση της ανταμοιβής. Ως συνέπεια, αναζητάμε συνεχώς την υλική (ή μη) ανταμοιβή, π.χ. τρόφιμα με γλυκιά γεύση, σεξ κ.ά.
Οταν συνδυάζουμε λοιπόν μια δραστηριότητα (π.χ. τζόγο, φαγητό, αλκοόλ, σεξ) με την έκκριση της ντοπαμίνης και τα συνεπακόλουθα ευχάριστα συναισθήματα, τότε αρχίζουμε να αποζητάμε αυτήν τη δραστηριότητα μόνο και μόνο για να… χαρίσουμε στον εαυτό μας τα συναισθήματα αυτά. Παύει να έχει σημασία το μέσο (π.χ. τζόγος, φαγητό, αλκοόλ, σεξ) και το κυνήγι της ευχαρίστησης γίνεται πλέον αυτοσκοπός.
Φαγητό
Είναι όμως οποιαδήποτε κατάχρηση συνδεδεμένη με εθισμό; Μπορεί ένας παχύσαρκος να καταναλώνει υπερβολική ποσότητα τροφής, σε σημείο που να εθίζεται σε αυτό; Οι μελέτες που διεξάγονται μας δίνουν στοιχεία που συνδέουν την παχυσαρκία με την έκκριση (ή μη) της ντοπαμίνης. Πρόσφατες έρευνες μας δείχνουν ότι υπάρχουν άνθρωποι που, για γενετικούς λόγους, έχουν λιγότερους υποδοχείς ντοπαμίνης. Ετσι, ο εγκέφαλός τους δεν ικανοποιείται με μια φυσιολογική ποσότητα φαγητού και αναγκάζονται να αυξήσουν σημαντικά την ποσότητα προκειμένου να λάβουν την ίδια ευχαρίστηση και ικανοποίηση.
Απεξάρτηση
Η διαδικασία της… απεξάρτησης είναι δύσκολη, γιατί ο οργανισμός χρειάζεται χρόνο να ξεμάθει τη «συνταγή» που ακολουθούσε για να λάβει ευχαρίστηση (π.χ. φαγητό ~ ευχαρίστηση) και να μάθει νέους, πιο ωφέλιμους τρόπους (π.χ. άσκηση ~ ευχαρίστηση). Τα στάδιά της χαρακτηρίζονται από θλίψη, ατονία και κυκλοθυμική συμπεριφορά. Συχνά βέβαια εμπλέκονται και άλλα βαθύτερα συναισθήματα ή προσωπικά βιώματα -χαμηλή αυτοπεποίθηση, συναισθήματα αυτοκαταστροφής κτλ.- που κάνουν τη διαδικασία ακόμα πιο δύσκολη. Το ίδιο ισχύει ακόμα και σε περιπτώσεις πιο «κοινωνικά αποδεκτών» εξαρτήσεων, όπως η νικοτίνη.
Το φαγητό μπορεί να γίνει εθιστικό
Ο πιο συνηθισμένος τρόπος είναι να το μετατρέψουμε σε μέσο αναζήτησης ευχαρίστησης και μετάθεσης ευθυνών/υποχρεώσεων. Να το χρησιμοποιήσουμε για να αλλάξουμε τη διάθεσή μας και να ανακουφίσουμε αρνητικά συναισθήματα. Η όποια πρόσκαιρη ανακούφιση, που μπορεί να προσφέρει, μας κάνει να αναζητούμε ξανά και ξανά τη συγκεκριμένη δίοδο έξω από την πραγματικότητα. Αυτό δεν είναι άλλωστε και το προφίλ του εξαρτημένου ατόμου; Δεδομένου λοιπόν του γεγονότος ότι το πιάτο αντικατοπτρίζει μεγάλο μέρος της ψυχοσύνθεσής μας, κρίνεται απαραίτητη η επιπρόσθετη υποστήριξη από ειδικούς (ομάδες απεξάρτησης, ψυχολογική υποστήριξη, κλινικούς διαιτολόγους κτλ.), ώστε να περιορίσουμε τόσο τη μετάθεση της διάθεσής μας στο φαγητό όσο και την αναζήτηση της εδώδιμης ανταμοιβής.