Στις αρχές της πανδημίας η επιστημονική κοινότητα είχε επικεντρωθεί στις μεθόδους για την ανάπτυξη ασφαλών και αποτελεσματικών εμβολίων για την COVID-19.
Αρκετοί επιστήμονες είχαν αναδείξει την ADE (antibody dependent enhancement) ως ένα πρόβλημα που μπορεί να εμφανιστεί με τα νέα αυτά εμβόλια.
Η ADE αποτελεί ένα σπάνιο και δυνητικά απειλητικό για τη ζωή ανοσιακό φαινόμενο το οποίο έχει εμφανιστεί στο παρελθόν με άλλες ιογενείς λοιμώξεις και εμβόλια.
Προς το παρόν, δεν έχουν παρατηρηθεί περιστατικά ADE μετά την κυκλοφορία των εμβολίων της COVID-19.
Ωστόσο, οι ανησυχίες για την εμφάνιση του παραπάνω φαινομένου έχουν αναζωπυρωθεί με την εμφάνιση των νέων μεταλλαγμένων στελεχών.
Τι είναι όμως τελικά η ADE;
Τι γνωρίζουμε για το φαινόμενο αυτό από άλλες λοιμώξεις και γιατί οι επιστήμονες πιστεύουν ότι είναι σχεδόν απίθανο να εμφανιστεί με τα εμβόλια της COVID-19;
Χαρακτηριστικά της ADE
Αν και η ADE μπορεί να συνδέεται με αρκετούς διαφορετικούς μηχανισμούς, το φαινόμενο εμφανίζεται συχνότερα με το μηχανισμό του «Δουρείου Ίππου».
“Στον τελευταίο, τα μη εξουδετερωτικά αντισώματα που παράγονται μετά τη λοίμωξη ή τον εμβολιασμό, δεν καταφέρνουν να απενεργοποιήσουν πλήρως το παθογόνο σε μία μελλοντική έκθεση του οργανισμού σε αυτό.
Αντιθέτως, η πρόσδεση των αντισωμάτων ενισχύει τη λοιμογόνο δράση του ιού, επιτρέποντάς του να εισέλθει και να πολλαπλασιαστεί σε κύτταρα τα οποία δεν μπορεί τυπικά να μολύνει (συνήθως κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος, όπως τα μακροφάγα)”, εξηγεί ο κ. Αντώνιος Δημητρακόπουλος, Διευθυντής Γ’ Παθολογικής Κλινικής Ερρίκος Ντυνάν Hospital.
Το γεγονός αυτό οδηγεί σε ευρύτερη εξάπλωση της λοίμωξης και υπερβολική ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος με αποτέλεσμα να εμφανίζονται σοβαρότερα συμπτώματα.
Κατά συνέπεια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το αίτιο της ADE είναι η παρουσία αντισωμάτων που δεν έχουν την ικανότητα να εξουδετερώνουν τον ιό.
Το γεγονός αυτό επιτρέπει στον τελευταίο να εισέλθει σε κύτταρα που έχουν υποδοχείς για τα αντισώματα, αλλά όχι για τον ιό.
Με τον τρόπο αυτό, ουσιαστικά, ο ιός μπορεί να μολύνει περισσότερα κύτταρα και να προκαλέσει περισσότερες βλάβες.
Η ADE μπορεί να εμφανιστεί επίσης όταν τα επίπεδα των εξουδετερωτικών αντισωμάτων (τα οποία προσδένονται στον ιό και δεν του επιτρέπουν να μολύνει κύτταρα) είναι τόσο χαμηλά που δεν μπορούν να προστατεύσουν από τη λοίμωξη.
Αντιθέτως, δημιουργούν ανοσιακά συμπλέγματα με τα σωματίδια του ιού, γεγονός που οδηγεί σε σοβαρότερη νόσηση.
Τι γνωρίζουμε για την ADE από άλλες λοιμώξεις;
Το κλασσικό παράδειγμα της ADE είναι αυτό που παρατηρείται στο Δάγγειο πυρετό. Ο ιός του Δαγγείου πυρετού έχει 4 διαφορετικά στελέχη, τα οποία διαφέρουν μεταξύ τους σε τέτοιο βαθμό ώστε το ιστορικό λοίμωξης από ένα στέλεχος να μην δημιουργεί εξουδετερωτικά αντισώματα για τα υπόλοιπα.
ADE έχει εμφανιστεί επίσης και σε ορισμένα εμβόλια του Δαγγείου πυρετού.
Για παράδειγμα, το 2016, αναπτύχθηκε ένα εμβόλιο για το Δάγγειο πυρετό, το οποίο είχε ως σκοπό να προστατεύσει και από τα 4 στελέχη.
Το εμβόλιο αυτό χορηγήθηκε σε 800.000 παιδιά στις Φιλιππίνες.
14 από τα παιδιά που εμβολιάστηκαν και αργότερα εκτέθηκαν στον ιό μέσω φυσικής λοίμωξης, τελικά κατέληξαν παρουσιάζοντας μάλιστα σοβαρότερα συμπτώματα.
Έκτοτε, άλλαξαν οι οδηγίες για τη χορήγηση του εμβολίου, το οποίο χορηγείται μόνο σε παιδιά ηλικίας άνω των 9 ετών τα οποία έχουν ήδη εκτεθεί στον ιό.
Ένα άλλο κλασσικό παράδειγμα προέρχεται από τις ΗΠΑ με ένα εμβόλιο για τον αναπνευστικό συγκυτιακό ιό (RSV).
Τα παιδιά που συμμετείχαν στην κλινική του εμβολίου το 1967 παρουσίασαν σοβαρότερη νόσηση όταν μολύνθηκαν με τον ιό αργότερα, με αποτέλεσμα 2 από αυτά να καταλήξουν.
Αργότερα διαπιστώθηκε ότι το εμβόλιο είχε προκαλέσει σχηματισμό ανοσιακών συμπλεγμάτων τα οποία εμπόδιζαν τη λειτουργία του πνεύμονα και επιδείνωναν σε μεγάλο βαθμό τα συμπτώματα του ιού.
Το γεγονός αυτό καθυστέρησε σημαντικά την ανάπτυξη νέων εμβολίων για τον RSV.
Περιστατικά ADE εμφανίστηκαν επίσης σε ένα εμβόλιο της ιλαράς με εξασθενημένους ιούς το οποίο αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1960.
Ορισμένα παιδιά που έλαβαν το εμβόλιο παρουσίασαν σοβαρότερη νόσηση όταν μολύνθηκαν με τον ιό, με αποτέλεσμα την απόσυρση του εμβολίου.
Γιατί τα εμβόλια της COVID-19 δεν προκαλούν ADE
Αρκετοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η ADE δεν αποτελεί πρόβλημα στα εμβόλια της COVID-19.
Πού βασίζεται, όμως, η πεποίθησή τους αυτή;
“Από τα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης των εμβολίων της COVID-19, οι επιστήμονες θέλησαν να επικεντρωθούν σε μία πρωτεΐνη του SARS-CoV-2 που δεν μπορεί να οδηγήσει σε εμφάνιση ADE.
Για παράδειγμα, τα αρχικά πειράματα είχαν επικεντρωθεί στη νουκλεοπρωτεΐνη του SARS-CoV-2, ωστόσο μόλις οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι τα αντισώματα γι’ αυτή μπορεί να προκαλέσουν ADE, εγκατέλειψαν άμεσα αυτή την προσέγγιση“, αναφέρει ο κ. Δημητρακόπουλος, προσθέτοντας:
“Από αρκετές έρευνες τελικά διαπιστώθηκε ότι ο πλέον ασφαλής στόχος για τα εμβόλια ήταν η υπομονάδα S2 της πρωτεΐνης ακίδας η οποία αποτελεί και το στόχο των εμβολίων που κυκλοφορούν σήμερα.
Η πιθανότητα εμφάνισης ADE εξετάστηκε αρχικά σε μοντέλα πειραματοζώων και αργότερα κατά τις κλινικές δοκιμές με ανθρώπους εθελοντές“.
Προς το παρόν δεν έχει εμφανιστεί κανένα επεισόδιο ADE ούτε κατά την κυκλοφορία των εμβολίων στον πληθυσμό.
Μάλιστα, από την εμπειρία μας στη χορήγηση του εμβολίου φαίνεται ότι δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος ADE.
“Ουσιαστικά, αυτοί που έχουν εμβολιαστεί για την COVID-19 δεν παορυσιάζουν ποτέ σοβαρή νόσηση ούτε χρειάζονται νοσηλεία.
Προφανώς αυτό δεν θα συνέβαινε αν τα εμβόλια προκαλούσαν ADE“, τονίζει ο κ. Δημητρακόπουλος.
Επιπλέον, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ADE αποτελεί μία οξεία επιπλοκή, επομένως αν τα εμβόλια μπορούσαν να την προκαλέσουν, τότε σίγουρα θα την είχαμε παρατηρήσει μέχρι σήμερα.
Οι ασθενείς που παρουσιάζουν ADE παρουσιάζουν ταχεία επιδείνωση των συμπτωμάτων μέσω της δράσης των κυτταροκινών και καταλήγουν σε μικρό χρονικό διάστημα.
Μέχρι σήμερα, δεν έχει παρατηρηθεί κάτι τέτοιο.
Εξαίρεση το εμβόλιο με εξασθενημένους ιούς SARS-COV-2 που αναπτύσσεται στην Κίνα
Μοναδική εξαίρεση αποτελεί ένα εμβόλιο με εξασθενημένους ιούς SARS-CoV-2 που αναπτύσσεται σήμερα στην Κίνα.
“Το εμβόλιο αυτό περιέχει την ενισχυτική ουσία alum, η οποία είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν και στα εμβόλια της ιλαράς και του RSV που συνδέθηκαν με ADE τη δεκαετία του 1960.
Κατά συνέπεια, το Κινεζικό εμβόλιο «θεωρητικά» μπορεί να προκαλέσει ADE, αντίστοιχα με τα παλαιότερα αυτά εμβόλια“, σημειώνει ο κ. Δημητρακόπουλος.
Προς το παρόν πάντως, δεν έχει αναφερθεί ακόμα κάποιο περιστατικό ADE στις κλινικές δοκιμές του παραπάνω εμβολίου.
Τι ισχύει για τις μεταλλάξεις του ιού;
Τα εμβόλια της COVID-19 που κυκλοφορούν σήμερα έχουν αναπτυχθεί με βάση το αρχικό στέλεχος του SARS-CoV-2 που εξαπλώθηκε παγκοσμίως στην αρχή της πανδημίας.
Καθώς εμφανίζονται συνεχώς νέα μεταλλαγμένα στελέχη, αρκετοί επιστήμονες έχουν εκφράσει ανησυχίες ότι κάποιο από αυτά μπορεί να διαφοροποιηθεί σε μεγάλο βαθμό έτσι ώστε να μπορεί να προκαλέσει ADE.
Προς το παρόν, οι ανησυχίες αυτές δεν έχουν επαληθευτεί.
Ένας λόγος είναι ότι ο ιός SARS-CoV-2 δεν επηρεάζει τα μακροφάγα με τρόπο που να μπορεί να οδηγήσει σε εμφάνιση ADE, αν και αυτό ακόμα δεν έχει εξερευνηθεί πλήρως.
Στο παρελθόν, ADE έχει εμφανιστεί μετά τη φυσική λοίμωξη από διάφορους ιούς, όπως για παράδειγμα ο HIV, ο Ebola, ο coxsackie, καθώς και οι κορονοϊοί SARS και MERS.
Από την αρχή της πανδημίας, οι επιστήμονες αναζητούν συνεχώς περιστατικά ADE που συνδέονται με τον SARS-CoV-2, ωστόσο μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί κάποιος ασθενής που παρουσίασε το παραπάνω φαινόμενο.
Όπως φαίνεται, ο SARS-CoV-2 έχει ήδη προσαρμοστεί στον άνθρωπο σε τέτοιο βαθμό ώστε, ακόμα κι αν καταφέρει να εισέλθει στα μακροφάγα, δεν μπορεί να οδηγήσει σε υψηλή παραγωγή κυτταροκινών και εμφάνιση των σχετικών συμπτωμάτων.
Τα νεότερα εμβόλια είναι πιο ασφαλή
Παρά την αρχική επιφυλακτικότητα σχετικά με τα εμβόλια mRNA τα οποία κυκλοφορούν για πρώτη φορά, όπως τελικά αποδεικνύεται τα εμβόλια αυτά έχουν ακόμα μικρότερο κίνδυνο να προκαλέσουν ADE σε σχέση με τα εμβόλια που χρησιμοποιούν άλλες τεχνολογίες.
“Φαίνεται, επομένως, ότι τα εμβόλια mRNA, μπορούν να αναπτυχθούν ταχύτερα και είναι περισσότερο ασφαλή σε σχέση με τα προηγούμενα.
Τέλος, καθώς στοχεύουν μόνο την πρωτεΐνη ακίδα και όχι όλο το σωματίδιο του ιού, ο κίνδυνος να προκαλέσουν ADE είναι εξαιρετικά χαμηλός“, καταλήγει ο κ. Δημητρακόπουλος.